سلام لرستان به سراشیبی چاله جمعیتی

به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی عقلانیت و توسعه :  نرخ باروری، یکی از شاخص های جمعیت شناسی است که نشان می دهد جمعیت توان جایگزینی دارد یا نه ؟ اگر این نرخ ۲٫۲باشد یعنی توان جایگزینی هست ولیکن کمتر از این یعنی پدر و مادر حداقل دو فرزند ندارند که جایگزنیی صورت پذیرد. طبق آمار رسمی، میانگین نرخ باروری کشور الان ۱٫۶ است. این وضعیت یعنی چاله جمعیتی، یعنی ما جمعیت جایگزین نداریم و تعداد فرزندان زوج‌ها کمتر از دو فرزند است. براساس آمارهای موجود در حال حاضر ایران پایین‌ترین نرخ باروری دنیای اسلام را به خود اختصاص داده است. براساس آخرین آمار سرشماری ۱۴۰۰،  ۱۸ استان از جمله لرستان نرخ باروری کمتر از سطج جایگزینی دارند.

از جمله آثار و پیامدهای منفی کاهش جمعیت، تغییر ساختار جمعتی و به اصطلاح، پیر شدن جمعیت کشور و در نتیجه، عدم رشد و توسعه اقتصادی است. اگر دولتی بخواهد برای توسعه اقتصادی جامعه همه توان و ظرفیت منابع ملی، سرمایه و زیرساخت‌های سخت افزاری و نرم افزاری را به درستی به کار گیرد، افزایش جمعیت در راستای تولید نیروی جوان، فعال و کارآمد، ضرورتی انکار ناپذیر می شود.

با توجه به اهمیت موضوع و درراستای ارائه راه حل و آشنایی با عواقب این وضعیت با سرکار خانم دکتر مهوش وفایی کارشناس جمعیت و تنظیم خانواده، گفتگویی زیر را ترتیب دادیم.

 سوال: نظر شما درباره معضل پیری جمعیت ایران چیست و لرستان در این خصوص چه وضعیتی دارد؟ .

طبق آمار رسمی، ما در اوج میانسالی هستیم، اما در ٢٠ سال آینده شاهد افزایش چشمگیر جمعیت سالمند خواهیم بود و از نیروی انسانی جوان برای مدیریت کشور و پیشبرد علم خبری نیست. در سال ۹۵ میزان رشد جمعیت ۱.۲ بود، اما در سال ۱۴۰۰ با کاهش ۵۰درصدی به ۰.۶ رسیده که بی‌سابقه است. در سال ۱۴۲۹ از هر سه ایرانی یک نفر سالمند خواهد شد. پیش‌بینی می‌شود رشد جمعیت کشور در سال ۱۴۰۵ به ۰.۲ برسد و اگر با همین روند پیش برویم، در سال ۱۴۱۵ به ۰.۰۴ خواهیم رسید و در ۱۴۲۰ نیز رشد جمعیت منفی را تجربه خواهیم کرد. درخصوص لرستان الان نرخ رشد جمعیت زیر یک درصد است و نرخ باروری کمتر از ۲٫۲ است یعنی توان جایگزینی جمعیتی وجود ندارد . الان لرستان و ۱۸ استان دیگر وارد سراشیبی چاله جمعیتی شدند و در واقع مرحله اول این چاله را دارند طی می‌کنند.

سوال: چرا جنین وضعیت رقم خورد ؟.

کاهش موالید به‌واسطه تغییر شاخص‌های توسعه

عمده‌ترین شاخص توسعه باسوادی زنان و در کنارش بهبود بهداشت و درمان و کاهش مرگ‌ و میر نوزادان و اطفال است. همین پدیده‌های توسعه آگاهی و رشد بهداشت و سلامت به کاهش نرخ باروری رسید. تجربه فعلی و دهه آتی جمعیتی ما، تجربه‌ای است که کشورهای اروپایی یا کشوری مثل ژاپن دهه‌های گذشته داشتند و آنها هم به کاهش نرخ باروری رسیدند. در ایران هم باسوادی رشد کرد، شهرنشینی بیشتر شد و سبک زندگی به‌واسطه تنوع اقتصادی تغییر کرد و همه اینها باعث کاهش باروری شد.

سوال : چه راه حل هایی وجود دارد که بتوان تا حدودی از این وضعیت رهایی یافت؟.

۱-فرهنگ‌سازی در خصوص تمایل به فرزندآوری

بزار به جمله قبلی برگردم توسعه امری ضروری است ولیکن باید فرهنگ سازی کرد تا با وجود مولفه های توسعه، تمایل به باروری افزایش یابد. تجربه کشورهای توسعه‌یافته نشان داده فرهنگ‌سازی حرف نخست را می‌زند، زیرا در مدت ٣٠ سال تلاش شده بر فرزند کمتر تبلیغ شود و این مسأله رسالت ما را سنگین کرده است. ما ٦ سال دیگر بیشتر فرصت نداریم و وقتی در بحبوحه سالمندی قرار بگیریم، دیگر جای جبران نیست. برخی، مسائل اقتصادی را عامل اصلی فرزند نیاوردن معرفی می‌کنند و ما هم قبول داریم، ولیکن بسیار مشاهده شده افراد با وضعیت اقتصادی خوب و رفاه بالا کمترین تمایل به فرزندآوری دارند نیاز به فرهنگ سازی داریم .

۲-ازدواج  جوانان مجرد

حدود هفت‌ونیم میلیون نفر جمعیت جوان کشور جزو متولدین دهه ۶۰، نزدیک به ۱۱میلیون نفر متولد دهه ۷۰ و حدود ۲میلیون و ۳۰۰هزار نفر نیز متولد دهه ۸۰ هستند. طبق آمار، ۱۰میلیون و ۹۰۰هزار نفر از این جمعیت جوان ۲۱میلیونی مرد و ۱۰میلیون و ۴۰۰هزار نفر زن هستند. در این گروه سنی حدود ۱۳میلیون مجرد داریم که ۵میلیون آن زن مجرد و حدود ۸ میلیون نیز مرد مجرد هستند.

 در استان نیز براساس آمار، از افراد بین سن ۱۵-۳۵ به عنوان سن ازدواج، ۴۰٫۷درصد از جمعیت استان مجرد هستند. این استان با این درصد جزو استانهای دارای رتبه برتر تجرد می باشد. باید فرصت ازدواج آسان برای مجردین  فراهم نماییم تا بتوانیم چالش پیش رو را کمتر نماییم. به فکر جبران باشیم و مرثیه آینده را نخوانیم. مشکل جمعیت جوان فعلی درحوزه ازدواج، مسائل اقتصادی و عدم‌ امنیت اقتصادی است. متاسفانه تمامی آحاد جامعه مشکلات اقتصادی را حس می‌کنند، اما با توجه به اینکه جوان‌ها تازه وارد بازار کار می‌شوند و تشکیل زندگی می‌دهند، هزینه تشکیل زندگی بالاست و خودشان نمی‌توانند مخارج‌شان را تامین کنند، نگرانی‌های بیشتری برایشان ایجاد می‌شود. مشکل اساسی مجردین ما الان عدم ‌امنیت اقتصادی و اجتماعی است. اینها دغدغه‌هایی است که همیشه جوان‌ها داشتند، اما اکنون بیشتر شده و انتظار می‌رود برای ایجاد ثبات اجتماعی و اقتصادی، افزایش امنیت اقتصادی و کاهش دغدغه جوانان برنامه‌ریزی شود و امنیت اجتماعی وجود داشته باشد تا دغدغه جوان کاهش یابد.

۳-کاهش هزینه های سرسام آور ناباروری

معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی لرستان در مرداد ماه امسال گفت  ۶ هزار زوج نابارور در استان شناسایی شده است که سه هزار و ۵۰۰ مورد آنها نازایی اولیه و ۲ هزار و ۵۰۰ زوج نیز نازایی ثانویه دارند. طبیعی است که تعداد زیادی بخاطر هزینه سرسام آور نمی توانند به مراکز ناباروری مراجعه تا درمان خود را تکمیل نمایند . برای رهایی از چاله جمعیتی یکی از موثرترین کارها  کاهش هزینه پزشکی ناباروری است.

۴-مخاطب محوری سیاست های تشویقی

 واقعیت این است که جمعیت همگون نیست. یعنی جمعیت از گروه‌های مختلفی از افراد و اقشار گوناگون تشکیل شده که هرکدام از نظر اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و… با همدیگر فرق دارند. برای همین است که سیاست‌های فرزندآوری به صورت کلی برای قشرهای متفاوت نتیجه مطلوبی ندارد. یعنی این سیاست‌ها برای گروه‌های مختلف جمعیت باید به طور خاص مشخص شود تا بتواند اثربخش باشد. ماجرا این است که نقشه راه و اهداف مشخص است ولی برای به نتیجه رسیدن باید مداخلاتی در این سیاست‌ها به طور خاص و برای هر گروه تعریف شود که هرکدام از این گروه‌ها را به صورت حداکثری تحت‌تاثیر قرار دهد. ذات فرزندآوری آن چیزی نیست که افراد به آن تمایل نداشته باشند. نتایج پیمایش‌هایی که تا به حال انجام شده نشان می‌دهد تقریبا به طور متوسط، افرادی که ازدواج کرده‌اند، نیاز به فرزند را در زندگی خود می‌بینند، اما این نیاز در کنار ویژگی‌های مختلفی مانند مسائل فرهنگی، سبک زندگی، مشکلات اقتصادی و … قرار می‌گیرد. مثلا برای گروهی خاص ممکن است با برطرف شدن مشکلات اقتصادی به سطح مطلوبی از فرزندآوری برسد. از طرفی، خانواده‌ای دیگر، انگیزه‌ای برای فرزندآوری ندارد و احتمالا دیدگاهی فردگرایانه دارد و به دنبال رفاه بیشتر است. طبیعتا برای این گروه، سیاست فرزندآوری به فرهنگ‌سازی برای تغییر علائقش نیاز دارد. در حقیقت سیاست کلی که بیان اهمیت فرزندآوری در سطح جامعه و برای خانواده‌هاست، تعریف شده اما مداخلاتی به صورت چند بعدی یا چندلایه هم باید برای هر قشر و گروهی از جامعه اجرایی شود. برای مثال زوجی که به تازگی ازدواج کرده، داشتن شغل پایدار و مسکن مناسب دغدغه‌ فرزندآوری است، اما برای زوج دیگر که دهه سی‌سالگی را رد کرده، فرزند اول را دارد و در شرایط تقریبا مناسبی از مسائل اقتصادی ایستاده است، به مداخلات دیگری مانند خدمات مهد کودک مناسب نیاز دارد تا برای فرزند دوم تشویق شود. در نهایت و به طور کلی باید گفت یک جمعیت، از گروه‌های مختلفی تشکیل شده که هرکدام ویژگی‌های خاص خودش را دارد و برای این‌که در هر گروه، به نتیجه مطلوبی در فرزندآوری برسیم، باید انواع مداخلاتی طراحی شود که افراد را در گروه‌های مختلف تحت تاثیر دهیم.

۵-اجرای کامل قوانین جوانی جمعیت

امروز موضوع جمعیت ، صاحب قانونی جامع و کامل است که مهر ۱۴۰۰ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.  در این قانون، حق اولاد در فیش حقوق کارمندان ۴ برابر و حق تاهل ۲ برابر می‌شود. تسهیلات ازدواج ، همه زوج‌های جوان هر کدام جداگانه ۱۸۰ میلیون تومان وام قرض‌الحسنه دریافت خواهند کرد. اگر مرد زیر ۲۵ سال و زن زیر ۲۳ سال سن داشته باشد، این وام بیشتر و ۲۲۰ میلیون خواهد بود؛ همچنین وام فرزندآوری برای سال ۱۴۰۲،  ۳۰ تا ۵۰ میلیون تومان است.  کاهش تعرفه آب و برق و گاز، وزارت خانه‌های نفت و نیرو موظفند تعداد فرزندان را در تعیین مشترکین کم مصرف و الگوی مصرف آب ، برق و گاز لحاظ نمایند. اعطای ۱۵۰متر زمین برای فرزندان سوم، به منظور تحقق بند چ ماده ۱۰۲ برنامه ششم توسعه دولت مکلف است بجزکلانشهرها یک قطعه زمین مسکونی براساس طرح هادی مصوب در روستا و طرح جامع مصوب در شهرها با مساحت ۱۵۰ تا ۲۰۰ متر مربع به خانواده ها پس از تولد فرزند سوم و بیشتر، مشروط به سکونت حداقل ۵ سال در آن شهر یا روستا بر اساس قیمت تمام شده فقط برای یکبار با حفظ حق مالکیت دولت و اجاره ۹۹ ساله واگذار نماید. اعطای مرخصی زایمان، یکی از موارد قانونی است که باید توسط دستگاه‌های دولتی مورد توجه قرار گیرد و در این راستا دستگاه‌ها حق ندارند خانمی که پس از طی دوران مرخصی زایمان به محل کار بازگشته است را تعدیل نیرو کنند. همچنین به پدر نیز باید مرخصی داده شود. می‌توان ادعا کرد، چنان‌چه دولت تنها ۵۰ درصد این قانون را در دستور کار جدی خود قرار دهد و به آن پایبند باشد، بی‌شک بخش زیادی از مسئله بحران جمعیت تا یک دهه آینده برطرف می‌شود.

۶-تمرکز بیشتر سیاست های تشویقی بر زنان

باید کارهای فرهنگی گسترده انجام دهیم و جهاد فرهنگی و بسیج فرهنگی عمیقی لازم است در جامعه حادث شود تا شاهد روند رو به رشد در حوزه زاد و ولد باشیم. مخاطب اصلی ما در این بخش باید زنان باشند زیرا زن برای این بخش از زندگی  بیشتر تصمیم‌گیرنده است. در این باره باید مواردی مدنظر قرار گیرد که متمرکز بر زنان باشد. نکته مهم درباره زنان این است که متاسفانه نظام تربیتی خانواده‌ها نتوانسته زنی را تربیت کند که نعمت مادر بودن را به عنوان یک موهبت و امتیاز فرض کند. نسبت به نسل‌های گذشته نقش متعالی بهشت زیر پای مادران است کمرنگ‌تر شده و حتی نقش همسری هم ضعیف‌تر شده است باید این فرهنگ زنده شود و فراگیر.

گزارشگر : معصومه گنجی